Η ανεξαρτησία των μελών μιας κοινωνίας διαμορφώνεται, σε κρίσιμο βαθμό, από τις δομές και τις συνθήκες που αυτή παρέχει για την ίση μεταχείριση και την απρόσκοπτη «προσβασιμότητα» των πολιτών στα δικαιώματά τους. Υπάρχει, ωστόσο, μία ομάδα ανθρώπων, για την οποία η ένταξη στην εργασία, στην εκπαίδευση, στην κοινωνικοποίηση, δεν είναι δεδομένη. Η ομάδα αυτή είναι τα άτομα με ειδικές ανάγκες, για τα οποία η κοινωνία οφείλει να εξασφαλίζει –όπως και για κάθε άλλον πολίτη– τις αρχές της ισότητας και της αλληλεγγύης. Παρατηρείται όμως πως οι δυνατότητες για εργασιακή απασχόληση και οικονομική ανεξαρτησία των ΑμΕΑ είναι ελάχιστες, παρά τις διακηρύξεις για τα δικαιώματα αυτής της μερίδας πληθυσμού.
Το ζήτημα της ποιοτικής ζωής και της εργασιακής ένταξης των ΑμΕΑ έχει απασχολήσει τόσο την Ελλάδα, όσο και τη διεθνή και ευρωπαϊκή κοινότητα. Στην Ελλάδα, το δημοκρατικό έλλειμμα που προκύπτει αντιμετωπίζεται κυρίως με επιδόματα αναπηρίας, τα οποία σε καμία περίπτωση δεν καλύπτουν την κοινωνική ανισότητα. Από την άλλη, η ΕΕ και οι διεθνείς οργανισμοί έχουν λάβει μία σειρά από μέτρα, τα οποία προάγουν την ενθάρρυνση της ποικιλομορφίας και τον σεβασμό της διαφορετικότητας. Η Διεθνής Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για τα Δικαιώματα των Ατόμων με Αναπηρία μάλιστα, θέτει ως πρωταρχικό της στόχο την έμφυτη αξιοπρέπεια και την αυτονομία των ατόμων. Στο πλαίσιο αυτό, λοιπόν, τα ΑμΕΑ πρέπει να έχουν πρόσβαση σε καλύτερες συνθήκες διαβίωσης και σε εγγύηση της ανεξαρτησίας και της κοινωνικής και επαγγελματικής τους συμμετοχής.
Ελλάδα και ΑμΕΑ
Σύμφωνα με έρευνα της Εθνικής Συνομοσπονδίας Ατόμων με Αναπηρία, που διενεργήθηκε το 2018, το ποσοστό των ΑμΕΑ στην Ελλάδα ανέρχεται στο 24,7%του πληθυσμού. Ο βιοπορισμός των ατόμων αυτών περιορίζεται κυρίως στις παθητικές μεθόδους των επιδομάτων, τα οποία χορηγούνται με βάση το ποσοστό αναπηρίας. Στην πραγματικότητα, τα άτομα με ειδικές ανάγκες δεν φτάνουν ποτέ στο επίπεδο του οικονομικά ανεξάρτητου πολίτη, αν και η πολιτεία έχει κάνει κάποιες προσπάθειες μέσω της νομοθεσίας για να τους εξασφαλίσει.
Στον εκπαιδευτικό τομέα, το ελληνικό κράτος έχει θέσει τη δομή της ειδικής εκπαίδευσης των ΑμΕΑ, ιδρύοντας ειδικά σχολεία. Σε αυτά καλύπτεται κατά κύριο λόγο η βασική εκπαίδευση, η οποία εκτείνεται σε ειδικά εκπαιδευτικά εργαστήρια, επαγγελματικές σχολές ή ειδικά τμήματα επαγγελματικής εκπαίδευσης. Παράλληλα, σύμφωνα με το Ν. 1566/1985, ορίζεται η ειδική επαγγελματική εκπαίδευση από το 14ο μέχρι το 20ο έτος και εφαρμόζονται ειδικά επαγγελματικά προγράμματα, αναλόγως του βαθμού ανάγκης και των δυνατοτήτων εκπαίδευσης και ένταξης στην παραγωγική διαδικασία.
Είναι σημαντικό να αναφερθεί ακόμα ότι η Κοινωνική Αλληλέγγυα Οικονομία (ΚΑΛΟ), η οποία εφαρμόζεται στην Ελλάδα αλλά και σε ολόκληρη την Ευρώπη, είναι μία οικονομική μέθοδος που έχει ως στόχο την προστασία των κοινωνικά ευάλωτων ομάδων. Η νομοθεσία στην Ελλάδα, στο πλαίσιο της ΚΑΛΟ, ρυθμίζει την ίδρυση κοινωνικών επιχειρήσεων για όλες τις κοινωνικές ομάδες. Προβλέπεται, λοιπόν, η ίδρυση τριών τύπων Κοινωνικής Συνεταιριστικής Επιχείρησης (συνεταιρισμός κοινού σκοπού):
- Κοινωνικής ένταξης, όπου το 40% των εργαζομένων προέρχεται από ευάλωτες κοινωνικές ομάδες (ΑμΕΑ, απεξαρτημένα άτομα, οροθετικούς ή αποφυλακισμένους)
- Κοινωνικής φροντίδας, όπου παρέχονται υπηρεσίες προνοιακού χαρακτήρα σε κοινωνικές ομάδες (ηλικιωμένοι, παιδιά, ΑμΕΑ και χρόνια πάσχοντες)
- Γενικού σκοπού, όπου περιλαμβάνονται δραστηριότητες για την προώθηση του τοπικού και συλλογικού συμφέροντος στους τομείς της απασχόλησης, της κοινωνικής συνοχής και της τοπικής ή περιφερειακής ανάπτυξης.
Θεσμικές ρυθμίσεις σε επίπεδο ΕΕ
Η Συνθήκη για τη Λειτουργία της ΕΕ και η προαναφερθείσα Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών προάγουν τα ανθρώπινα δικαιώματα και τις θεμελιώδεις ελευθερίες των ατόμων με αναπηρία, θεσπίζουν νομοθετικά μέτρα και καθορίζουν τις δράσεις για την καταπολέμηση των διακρίσεων λόγω αναπηρίας. Δημιουργείται, λοιπόν, μία ενιαία ευρωπαϊκή πολιτική, την οποία ακολουθεί και η εθνική νομοθεσία για την προάσπιση των δικαιωμάτων των ΑμΕΑ και την κοινωνική τους ένταξη.
Με την ανοιχτή μέθοδο συντονισμού, τα κράτη-μέλη της ΕΕ δημιουργούν ένα πλαίσιο συνεργασίας μη δεσμευτικού χαρακτήρα, με σκοπό να κατευθύνουν τις εθνικές πολιτικές τους σε τομείς όπως η απασχόληση, η κοινωνική προστασία, η εκπαίδευση και η επαγγελματική κατάρτιση. Στην ανοιχτή μέθοδο συντονισμού βασίστηκε και η Στρατηγική της Λισαβόνας, η οποία οργανώνει το πρόγραμμα «Εκπαίδευση και Κατάρτιση 2010». Στη δεκαετία που διανύουμε, έχει τεθεί σε εφαρμογή το πρόγραμμα Euro2020, με βασικούς σκοπούς την υλοποίηση της δια βίου μάθησης, τη βελτίωση της ποιότητας της εκπαίδευσης, την προαγωγή της ισοτιμίας, της κοινωνικής συνοχής, της ενεργού συμμετοχής στα κοινά, καθώς και την ενίσχυση της καινοτομίας και της δημιουργικότητας.
Πιο συγκεκριμένα, η στρατηγική Euro2020 επιχειρεί να προωθήσει μία πολιτική ανάπτυξης χωρίς αποκλεισμούς και να καταπολεμήσει τις διακρίσεις μέσω της εφαρμογής καινοτόμων εκπαιδευτικών προγραμμάτων κατάρτισης και απασχόλησης. Οι στόχοι του Euro2020 σχετικά με τα ΑμΕΑ συνοψίζονται ως εξής: προσβασιμότητα, συμμετοχή, ισότητα, απασχόληση, εκπαίδευση και κατάρτιση, κοινωνική προστασία, υγεία και εξωτερική δράση. Ειδικά σε σχέση με την απασχόληση των ΑμΕΑ, γίνεται προσπάθεια βελτίωσης των δεξιοτήτων των ανθρώπων με αναπηρία, δημιουργίας θέσεων εργασίας και βελτίωσης της προσβασιμότητας στον επιχειρηματικό κόσμο.
Συμβολή του ΟΗΕ
Με τη Σύμβαση για τα Δικαιώματα των Ατόμων με Αναπηρία και το Προαιρετικό Πρωτόκολλο, ο ΟΗΕδιασφαλίζει τα δικαιώματα των ΑμεΑ σε όλους τους τομείς. Ειδικότερα, στο άρθρο 24 κατοχυρώνεται η πλήρης ανάπτυξη των ανθρωπίνων δυνατοτήτων, η ενίσχυση του σεβασμού των θεμελιωδών δικαιωμάτων και η ανθρώπινη ποικιλομορφία. Τα συμβαλλόμενα μέρη οφείλουν να παρέχουν όλα τα μέσα εκείνα που είναι απαραίτητα για την απρόσκοπτη πρόσβαση των ΑμεΑ στην εκπαιδευτική διαδικασία. Τέλος, στο άρθρο 27 διασφαλίζεται η είσοδος των ΑμεΑ στον εργασιακό χώρο με ίσους όρους, το δικαίωμα της επαγγελματικής ανέλιξης, καθώς και οι δίκαιες και ευνοϊκές συνθήκες εργασίας.
Παράλληλα, η UNESCO, μέσα από το πρόγραμμα SDG 4(SDG: Sustainable Development Goals/ Βιώσιμη Ανάπτυξη και Στόχοι) επιχειρεί να προάγει την ποιοτική και δια βίου εκπαίδευση, η οποία πρέπει να καλύπτει υλικοτεχνικές ανάγκες και υποδομές, ενώ παράλληλα να παρέχεται χωρίς κανένα περιορισμό. Για την επιτυχία των στόχων αυτών, προτείνονται τα εξής:
- Προγράμματα κατάρτισης, με τα οποία θα δίνονται συνεχώς ευκαιρίες στα άτομα με ειδικές ανάγκες.
- Διαπίστευση γνώσεων και δεξιοτήτων, είτε προέρχονται από επίσημες είτε από ανεπίσημες δομές.
- Πρόσβαση σε εξελιγμένες μορφές επαγγελματικής εκπαίδευσης και κατάρτισης.
- Ισότιμη συμμετοχή ΑμΕΑ στην εκπαίδευση και την επαγγελματική κατάρτιση.
Επίλογος
Το δικαίωμα στην εργασία και την εκπαίδευση αποτελεί τον ακρογωνιαίο λίθο της κοινωνικής συμμετοχής, καθώς η εργασιακή ανέλιξη είναι από τα βασικότερα ζητήματα στην ενήλικη ζωή του ατόμου. Η δυνατότητα απασχόλησης των ΑμΕΑ προσφέρει μεταξύ άλλων εισοδηματικές απολαβές, κοινωνικές επαφές, κοινωνική αναγνώριση και ηθική ικανοποίηση. Τα άτομα με αναπηρία πρέπει να μπορούν να αποκομίζουν όλα τα παραπάνω με ίσους όρους, όπως και κάθε άλλος πολίτης. Είναι αναγκαίο η πολιτεία να τους επιτρέπει να οδηγούνται με ουσιαστικό τρόπο στην ανεξάρτητη διαβίωση, την επιτυχημένη κοινωνική συμπερίληψη και τη βελτίωση της ποιότητας ζωής.
Η ΕΕ, από κοινού με τους λοιπούς παγκόσμιους οργανισμούς και τη νομοθεσία των κρατών μελών, επιχειρεί την εξάλειψη κάθε είδους περιορισμού και διάκρισης. Κύριο μέλημα είναι η προσέγγιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και η κατανόηση της βλάβης και της αναπηρίας, επιδιώκοντας τη δημιουργία μιας ενισχυμένης θέση για τα άτομα με αναπηρία, αναγνωρίζοντας τις διακρίσεις και την ανισότητα που υφίστανται. Οι αντιλήψεις για την αναπηρία, κυρίως στον ελληνικό χώρο, έχουν ακόμη πολύ δρόμο για να ευθυγραμμιστούν με αυτές τις πολιτικές. Είναι απαραίτητη, λοιπόν, η καθολική και παγκόσμια επαγρύπνηση στο ζήτημα αυτό, καθώς και η ενημέρωση των πολιτών για την άρση οιασδήποτε διάκρισης.
